خلاصه درس اول علوم و فنون دهم: مبانی تحلیل متن را می‌توانید در ادامه مطالعه کنید.

-هر چیزی که ذهن را به پویایی در آورد «متن» است.
-متن‌ها شنیداری، بویایی، دیداری و... هستند.
-در این کتاب مقصود از متن، آثار شعر و نشر فارسی است.
-یکی از آسان‌ترین و پر کاربردترین شیوه‌های شناخت و ارزیابی متون این است که متن را از سه دیدگاه زبان، ادبیات و فکر بررسی شود.

1- قلمرو زبانی
2- قلمرو ادبی
٣ - قلمرو فکری

قلمرو زبانی: (دستور زبان)
این قلمرو دامنه گسترده‌ای دارد از این رو به سطوح کوچک‌تر تقسیم می‌شود؛
1- سطح واژگان: در این سطح لغت‌ها از نظر فارسی یا غیر فارسی بودن، روابط معنایی کلمات از قبیل ترادف، تضاد، تضمن، تناسب و... بررسی می‌شود.
۲- سطح دستوری: در اینجا متن از دیدگاه ترکیبات و قواعد دستوری، کاربردهای دستوری تاریخی و کوتاهی و بلندی جمله‌ها بررسی می‌شود.

قلمرو ادبی: (آرایه‌ها)
در این بخش، متن از لحاظ به کارگیری عناصر زیبایی‌آفرین (آرایه‌ها) در سه سطح بررسی می‌شود.
-موسیقایی
-بیانی مثل استعاره، تشبیه، کنایه و...
-بدیعی که به 2 بخش لفظی و معنوی تقسیم می‌شود

قلمرو فکری:
در این مرحله، متن از نظر ویژگی‌های فکری، روحیات، اعتقادات، گرایش‌ها، نوع نگرش به جهان و دیگر جنبه‌های فکری بررسی می‌شود.

در یک نگاه کلی، متون و آثار مکتوب ادبی را به 2 بخش تقسیم می‌کنیم:
الف) شعر (نظم)
ب) نثر (مرحله اول: چشم‌خوانی)

در بررسی و تحلیل متن باید مراحل زیر را مورد توجه قرار داد:
ا- خوانش
۲ - شناسایی و استخراج نکات زبانی
3- شناسایی و استخراج نکات ادبی
۴- شناسایی و استخراج نکات فکری
۵- نتیجه‌گیری و تعیین نوع (تعلیمی، حماسی، غنایی، داستانی و...)